Adres: Laarweg protestantse begraafplaats
De bronnen duiden erop dat Aarle al voor 1249 een kerk had. De kerk zal naar alle
waarschijnlijkheid in oorsprong de Romaanse bouwstijl hebben gehad. De kerk van Aarle
bezat de rang van ‘media ecclesia’, wat betekent dat het een doorsnee kerk betrof. Men
eerde als patrones Onze Lieve Vrouw Presentatie. De kerk had verschillende ‘beneficiën’,
dat zijn bronnen van inkomsten en gunsten. De inkomsten waren ook gekoppeld aan
afzonderlijke altaren. In de 15e eeuw had de kerk vier altaren. De kerk van Aarle werd in
de 17e eeuw omschreven als een ‘een fraai geproportioneerde kerk’ (zie afbeelding). In
het schetsboek van Hendrik Verhees treffen we een schets aan uit 1791 van het exterieur
van het kerkgebouw en een plattegrond van de kerk uit het jaar 1808. De tekeningen
stemmen goed met elkaar overeen. Verhees heeft een basilicale kerk getekend met een
schip, de hoofdruimte van het kerkgebouw, met drie traveeën (een schip is een in een
richting gebouwde symmetrische ruimte). De zijbeuken lopen iets door langs de toren. Het
koor is even breed als het schip (zie afbeelding). De toren is geheel vlakopgaand en heeft
vermoedelijk drie geledingen gehad.
Sinds 1648 werd de kerk gebruikt door de protestanten en werd de kerk bediend door een
predikant, die ook de gelovigen te Beek en Lieshout onder zijn hoede had. De katholieken
van Aarle en Rixtel werden verbannen naar door henzelf gebouwde schuurkerk(en). De
kerk van Aarle, oorspronkelijk gesticht als een zogenaamde “vrije kerk”, dat wil zeggen
gesticht door de kerkgemeenschap zelf, werd na 1648 door het zeer gering aantal
aanhangers van de nieuwe religie niet goed onderhouden. De kosten waren daarvoor te
hoog en zij werd ook te weinig gebruikt. Bij de storm op 9 november 1800 sloeg de spits
van de toren af. De oude kerk werd een armzalige bouwval. Deze kerk was een uitdrukking
van de Gouden Eeuw van Brabant, in welke periode in kleine dorpen imposante kerken
werden gebouwd. De kerk was een typisch voorbeeld van een eenzaam in de akkers
gelegen kerk.
Afbeelding: De middeleeuwse kerk eenzaam in de akkers op de historische kaart uit circa 1840. In het oog springend detail zijn de toponiemen ‘Het Vagevuur’ en ‘De Hemel’
linksboven op deze uitsnede, een verwijzing naar de theorie van de contrastharmonie.
Omgeving Akkercomplex Hooge Akkers
Deze locatie maakt deel uit van het Akkercomplex Hooge Akkers (CHW-code: V234). Het
betreft een akkercomplex met esdek, bolle ligging, openheid, steilranden, zandpaden en
(restanten van) hakhout. Akkercomplexen dateren in eerste aanleg uit de Late
Middeleeuwen (1250-1500). Voordien lagen hier kleinschalige cultuurlandschappen. Op
een kruising van zandpaden een hardstenen hagelkruis (16e eeuw), vroeger een
halteplaats tijdens processies. Aan de oostzijde een kleine, protestantse begraafplaats, op
de plek van de oude, middeleeuwse kerklocatie van Aarle. In de Generaliteitsperiode
(1648-1795) werd in het buurtschap Kouwenberg een schuurkerk gebouwd waardoor dit
buurtschap uitgroeide tot het centrum van de dorpsgemeenschap. De middeleeuwse kerk
werd gesloopt in 1847. Het gebied kent een samenhang met het landgoed Croy en met de
beemdgronden (oude hooi- en weilanden) bij De Beemd en Het Laar.
Omgeving Waardevol Cultuurlandschap
De landschappelijke ligging mag hier niet onvermeld blijven. Aarle –Rixtel passen ondanks
dat de kerken en kerktorens verloren zijn gegaan toch goed in een eventuele toeristischrecreatieve kerktorenroute. Het gebied is aangemerkt als een Waardevol
Cultuurlandschap (WCL) en wordt in de Cultuurhistorische Hoofdstructuur van Peelland
geroemd om zijn groene en besloten karakter, maar ook vanwege de historische
gelaagdheid: van alle fasen in de ontwikkelingsgeschiedenis is wel iets in het landschap
overgeleverd. De verkavelingstructuur is in de afgelopen anderhalve eeuw nauwelijks
gewijzigd. De akkercomplexen hebben hier hun open karakter nog goed behouden.
Volgens de CHS van Peelland biedt dit WCL dan ook zeer goede perspectieven voor
cultuurtoeristische en recreatieve ontwikkeling.
Archeologie
De voormalige kerklocatie maakt deel uit van een archeologisch monumentaal terrein van
hoge waarde. Het betreft een terrein met (waarschijnlijk) sporen van begraving
(urnenveld) uit de ijzertijd en sporen van bewoning uit de Romeinse tijd, vroege
middeleeuwen en late middeleeuwen. Het monument grenst aan de monument nrs.
11693 (51F-020)en 11692 (51F-019) en vormt daar een geheel mee. Tijdens
veldkarteringen zijn vondsten uit bovenstaande perioden aangetroffen. Tevens zijn er 3
stuks vuursteen uit het laat-paleolithicum – neolithicum gevonden en een bronstijdscherf.
Het is onzeker of het een ijzertijd-grafveld betreft. Dit is gebaseerd op een notitie van G.
Beex in het CAA dat zich hier een vindplaats van urnen zou bevinden. Monumentnummer:
4718
Filmpje geschiedenis kerk: https://youtu.be/ZdrNv6WLFX0